Redacteur: Antrude Oudman

De verantwoordelijken

Vanochtend kreeg ik de wekelijkse column van Parlement.com in mijn mailbox. De titel was: ‘Een belangrijk verkiezingsjaar’. Neemt Parlement.com een voorschot op het verwachte kabinetsvertrek? dacht ik verbaasd. Maar nee. Het bleek over de Duitse verkiezingen te gaan. Na het bericht dat kabinet-Rutte III opstapt, zag ik ook verwijzingen naar ónze verkiezingen voorbij komen. Het lijkt heel ironisch dat alle kabinetsleden nu aftreden, maar dat op 17 maart Mark Rutte op nummer 1 van de VVD-verkiezingslijst prijkt, en Wopke Hoekstra op nummer 1 van de CDA-verkiezingslijst. Twee bestuurders die ook als individuele bewindspersoon betrokken zijn geweest bij de hele affaire. Hoekstra’s reactie op de kabinetsval was dat het kabinet met haar vertrek “staatsrechtelijk de ultieme conclusie” trekt. Dat klopt. Het is de ultieme conclusie voor het kabinet als gehéél. Maar voor individuele verantwoordelijken is de ultieme consequentie: vertrek uit de politiek. Vergelijk Lodewijk Asscher die zijn vertrek aankondigde. Vergelijk Eric Wiebes die vandaag aankondigde per direct te vertrekken.

In de afgelopen dagen is de klassieker ‘niet aftreden, maar optreden’ voorbij gekomen. Ik heb het zelf ook gebruikt, omdat ik kabinetsaftreden maar een halve stap vond. Begrijp me niet verkeerd: aftreden is een belangrijke en symbolische stap. Maar het gevaar is dat het als hele oplossing wordt gezien. ‘Het is aan ons als kiezers om in maart het roer bij te sturen’, reageerde iemand. Ik mag hopen dat de Tweede Kamerverkiezingen niet pas de vervolgstap zijn. Dan doen we allemaal aan Baudets 'de partij, dat ben ik'. Want ik kan Wopke Hoekstra weg willen hebben, maar het CDA-partijprogramma geweldig vinden. Dat zijn twee verschillende dingen. Ik stem op een programma, en dat zou ook deze Tweede Kamerverkiezingen voorop moeten staan. Als het vertrek van een politicus of bestuurder afhankelijk is van de vraag of diens partij flink zetels verliest, dan verbouwen we het systeem. Je brengt geen stem uit voor (hopelijk) vier jaar om iemand uit de politiek te verwijderen. Je stemt omdat je je kunt vinden in een partijprogramma.

Het systeem

Alle vakjes waren aangevinkt in het rapport ‘Ongekend onrecht’ over de toeslagenaffaire van de ondervragingscommissie. Montesquieu’s trias politica bleek op alle fronten te hebben gefaald in deze zaak. De wetgevende macht? De uitvoerende macht? De rechtsprekende macht? Check, check, check. Het hele systeem bleek ouders, en kinderen, in de steek te hebben gelaten in de toeslagenaffaire. En met de val van het kabinet zijn de fouten in het systeem nog niet verdwenen. Het kabinet is de uitvoerende macht, slechts één van de drie machten. Waarom drongen eerdere signalen niet door tot de Tweede Kamer? Waarom stond de rechter aan de kant van de dader, en niet van de slachtoffers? Waarom liet het kabinet de Belastingdienst beleid zo rigide en zonder oog voor het verschil tussen fouten en fraude uitvoeren?

Helder is dat het systeem faalt omdat het te log, traag en complex is. Relatief simpele opdrachten (het opzetten van een vaccinatiestrategie, het terugbetalen van onterechte boetes) kunnen niet goed worden uitgevoerd. De twee staatssecretarissen die opgestapte staatssecretaris Toeslagen Menno Snel opvolgden, hebben nog niet het hele probleem kunnen oplossen. ‘Het is complex’, is de vaste constatering. En wanneer het fout gaat, is er in het systeem geen noodklok die meteen alle lichten op rood zet. Een signaal dat er fouten worden gemaakt, lijkt alleen erg traag en via via terecht te kunnen komen bij de politiek verantwoordelijke. En tegen die tijd zijn er zoveel meer slachtoffers gevallen. Signalen komen veel te laat aan bij de Tweede Kamer, bij het kabinet en bij de rechter. Ergens in het proces is de mens zelf, en de menselijke maat, uit beeld verdwenen.

Conclusie

En daarmee komt de klassieker ‘niet aftreden, maar optreden’ toch weer voorbij. Het kabinet heeft haar vertrek aangekondigd en op 17 maart gaan wij stemmen op partijen die op hun beurt een nieuw kabinet zullen samenstellen. Maar het demissionaire kabinet zal tot dan blijven optreden en zich moeten blijven inzetten om het systeem te hervormen en recht te doen aan de slachtoffers van de toeslagenaffaire. Is dus het kabinetsvertrek voldoende? Nee. Het kabinet is gevallen, maar dat mag in deze kwestie niet het eindpunt zijn. Niet voor de verantwoordelijken, en niet voor het systeem. En zéker niet voor de slachtoffers.